Lễ hội Gầu Tào - ngày hội xuân lớn nhất của đồng bào H'Mông ở chốn núi non Tây Bắc

Lễ hội Gầu Tào là gì và lễ hội Gầu Tào của dân tộc nào?

Trời đất có bốn mùa xuân, hạ, thu, trong; trong đó, mùa xuân giống như tuổi trẻ, đầy háo hức, đam mê, hi vọng, là tín hiệu cho một chu kỳ thời gian phía trước. Mùa xuân được xem là mùa của lễ hội, là dịp để người Việt tưởng nhớ công ơn của các bậc tiền nhân tiên tổ; là dịp để cộng đồng các dân tộc thực hành các nghi lễ thờ cúng thần linh, cầu cho năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, con cái khỏe mạnh, gia đình ấm êm...

Người H'Mông là một trong những đồng bào dân tộc thiểu số sở hữu rất nhiều lễ hội ý nghĩa trong dịp đầu xuân năm. Ở bài viết này, Người Du Lịch xin chia sẻ đôi nét về lễ hội Gầu Tào của người dân tộc H'Mông ở vùng núi non Tây Bắc.

Lễ hội Gầu Tào là lễ hội truyền thống của người H'Mông và được cộng đồng dân tộc H'Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Lào Cai, Hà Giang gìn giữ cho đến nay. Thời gian diễn ra lễ hội Gầu Tào là vào dịp Tết Nguyên đán. Ở Lào Cai, ngày hội chính thường được tổ chức từ mùng 2 đến mùng 4 tháng Giêng. Ở Hà Giang, lễ hội Gầu Tào thường được tổ chức từ mùng 3 đến mùng 6 tháng Giêng hằng năm. Ngoài ra, ở những vùng khác có người H'Mông sinh sống thường chọn ngày Thìn (ngày rồng) đầu tiên trong năm âm lịch để tổ chức lễ hội với mong muốn một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

Trong tiếng H'Mông, Gầu Tào có nghĩa là "địa điểm vui chơi ngoài trời". Vì thế, lễ hội Gầu Tào được hiểu nôm na là ngày hội mùa xuân, được tổ chức ở ngoài trời.  Lễ hội Gầu Tào được tiến hành vào mùa xuân trong 3 năm liền - mỗi năm người ta sẽ trồng một cây nêu để ba gia chủ sẽ lần lượt lấy câu nêu và những vật phẩm treo trên cây về để lấy phúc, lấy lộc. 

Nguồn gốc và ý nghĩa của lễ hội Gầu Tào?

Lễ hội Gầu Tào xuất hiện từ rất lâu trong đời sống của người H'Mông tại các buôn làng trên dãy Hoàng Liên Sơn vào dịp mùa xuân. Tương truyền, xưa kia, những cặp vợ chồng người H'Mông nếu cưới nhau đã lâu nhưng vẫn không sinh được con cái, nếu muốn sinh con được như ý, người chồng sẽ lên một quả đồi nào đó và cầu xin các vị thần đồi, thần núi "xanh hấu tào, xanh hấu pè". Họ hi vọng, lời thỉnh cầu sẽ được các vị thần chấp nhận, phù hộ cho gia đình có được một người con trai như ý muốn. 

Sau đó, gia đình này sẽ bắt đầu tổ chức hội Gầu Tào trong 3 năm hoặc 5 năm và mời anh em, họ hàng và xóm giềng đến chia vui cũng như cùng nhau dâng lời chúc tụng, tạ ơn các vị thần đã phù trợ, giúp đỡ gia đình. Nếu như sau thời gian đó mà người vợ may mắn thụ thai và sinh được người con như ý muốn, gia đình đó sẽ tiếp tục tổ chức lễ hội Gầu Tào như lời họ đã hứa đã hứa với các vị thần đồi, thần núi trước đó. 

Cũng chính từ thời điểm đó, lễ hội Gầu Tào đã xuất hiện trong đời sống văn hóa của người dân tộc H'Mông ở vùng núi Hoàng Liên Sơn hùng vĩ. Trước kia, hội vốn dĩ đơn thuần chỉ mang ý nghĩa về việc cầu xin đường con cái thuận lợi do một gia đình nào đó ở trong bản đúng ra tổ chức. Và có một điểm  đặc biệt, trước kia, chỉ có những gia đình khá giả, giàu có trong làng mới có điều kiện để tổ chức lễ hội này. Song những năm trở lại đây, lễ hội Gầu Tào được tổ chức thường xuyên và trở thành một lễ hội của cộng đồng.

Chính vì sự phát triển trong quy mô lễ hội mà giờ đây, Gầu Tào không chỉ mang ý nghĩa về cầu con cái mà còn là nơi nhân dân trong cộng đồng dân tộc H'Mông cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, con cái khỏe mạnh, gia đình ấm no hạnh phúc...

Lễ hội Gầu Tào được tổ chức ở đâu?

Theo phong tục của người H'Mông, địa điểm tổ chức lễ hội Gầu Tào được gọi là Hấu Tào (Đồi Hội). Vị trí đó là một quả đồi thấp, đỉnh bằng phẳng tạo nên một bãi rộng và bao quanh bởi những ngọn đồi cao hơn, phía trước có một không gian trũng, hẹp. 

Quả đồi diễn ra lễ hội Gầu Tào phải quay về hướng đông để cây nêu dựng lên có thể đón trọn vẹn ánh sáng mặt trời. Người H'Mông quan niệm, quả đồi Gầu Tào tượng trưng cho phúc mệnh của gia chủ. Không gian trũng phía trước tượng trưng cho sự đứt gãy, không may mắn. Những ngọn đồi cao phía sau tượng trưng cho sự phát triển: Con cái sẽ hơn cha mẹ, tài lộc ngày càng nhiều hơn.

Lễ hội Gầu Tào của người H'Mông có gì đặc sắc?

Vì sao cây nêu  được xem là biểu tượng quan trọng nhất của lễ hội Gầu Tào?

Như đã chia sẻ bên trên, trước đây, lễ hội Gầu Tào sẽ do một gia đình nào đó trong bản đứng ra tổ chức với quy mô khá nhỏ, có sự giúp đỡ của anh em họ hàng thân thích và những già làng, trưởng bản. Khi đó, gia đình chủ hội phải nhờ người có uy tín và giàu kinh nghiệm trong bản đảm nhiệm vai trò chủ lễ. Người chủ lễ sẽ cùng gia đình sẽ chọn ra một người làm chủ cúng cũng như một đội làm nhiệm vụ bảo vệ lễ hội. Ngoài ra  còn có một đội đảm nhận vai trò nấu ăn phục vụ lễ hội. 

Mặc dù có quy mô nho nhỏ nhưng lễ hội Gầu Tào vẫn được tổ chức trên một khu đất bằng phải, rộng rãi. Trước ngày diễn ra lễ, gia chủ sẽ cử người dựng cây nêu với mục đích cho dân làng biết nơi đây diễn ra lễ hội Gầu Tào để đến dự.

Biểu tượng quan trọng nhất của lễ hội Gầu Tào chính là cây nêu. Đây là loại cây gắn liền với sự linh thiêng, tựa như sợi dây liên kết với thế giới thần linh nhiệm màu. Chính vì thế, cây nêu dùng trong lễ hội luôn phải trải qua quá trình chọn lọc kỹ càng. Cây nêu phải là cây thẳng, không bị sâu, không bị cụt ngọn và quan trọng nhất là không bị đổ. 

Trước khi tiến hành chặt cây về làm cây nêu, chủ nhà hoặc chủ cúng phải thắp hương xin các vị thần để được chặt cây, sau đó, chặt cây mang về. Điều lưu ý quan trọng là cây nêu bị chặt không được đổ xuống đất, ngọn cây phải ngả hướng về phía đông. Trên đường khiêng cây về mang chôn cũng không được đặt cây xuống đất hoặc để người khác bước qua cây.

Sau khi mang về nhà, người chủ cúng hoặc chủ nhà chưa được dựng cây lên ngay lập tức mà phải mổ gà, thắp hương khấn các vị thần đồi, thần núi để xin phép họ chjo gia đình tổ chức hội ở điểm đã chọn. Sau đó mới đem cây nêu đi dựng lên. 

Ở mỗi vùng đồng bào dân tộc H'Mông sinh sống sẽ dựng số lượng cây nếu khác nhau. Ví dụ, người H'Mông ở vùng Mường Khương (Lào Cai) chỉ dựng một cây nêu; trong khi người H'Mông ở vùng Yên Minh, Đồng Văn (Hà Giang) thì dựng đến 3 cây nêu.

Người H'Mông quan niệm, cây nêu chính là cầu thang giúp đưa những lời khẩn cầu đến được vị trí của các thần linh ở trên trời cao. Trong khi người H'Mông tại vùng Hà Giang tin rằng, 3 cây nêu của họ chính là 3 chiếc cột chống trời. Ngọn nêu luôn phải quay về hướng đông, bởi theo quan niệm, đó chính là hướng của sự sinh sôi nảy nở. Thường thì trên thân cây nêu, người Mông sẽ treo một dài vải chàm màu đen hoặc đỏ, một cút rượu, một túm ngôm thóc cùng xâu tiền bạc. Dưới gốc sẽ đặt một chum rượu to dùng để thiết đã những người đến dự. 

Phần lễ và phần hội của lễ hội Gầu Tào có gì đặc biệt?

Sau khi hoàn tất công tác chuẩn bị, ngày lễ và hội chính của lễ hội Gầu Tào sẽ được diễn ra:

Phần lễ 

Trong ngày lễ chính, chủ hội sẽ mổ lợn, gà, bò tùy theo lời họ đã từng khấn hứa với các vị thần linh. Thường thì vào năm thứ nhất, người H'Mông sẽ môt lợn, đến năm thứ hai sẽ mổ hai con, năm thứ 3 mổ một con bò.

Sau khi mọi lễ vật đã được chuẩn bị xong, chủ cúng sẽ thắp hương, mang hương đi cắm dưới gốc cây nêu để khấn các vị tổ tiên: "Nhưng gia đình đã hứa với vị thần xanh tấu hào, xanh hấu pề giúp đỡ gia đình sinh được con trai, nay gia đình tổ chức Gầu Tào mời anh em người Mông khắp các vùng về dự. Mời hai vị thần về nhận lễ rồi phù hộ con cháu khỏe mạnh, làm ăn thuận lợi".

Phần hội

Sau khi phần lễ kết thúc thì đến phần hội với rất nhiều hoạt động văn hóa độc đáo như múa khèn, múa sinh tiền, múa gậy, thi bắn nỏ, đấu võ, hát giao duyên sẽ được diễn ra.  Mọi người tụ tập đến bãi mở hội. Khắp bãi dựng thêm nhiều lều lợp lá cây cho người già ăn uống chúc tụng. Bãi bằng nhất được dọn ra cho trẻ em đánh quay.

Các nơi khác trong bãi, tổ chức các trò chơi cho ngày hội được quy định trước. Các nơi này mỗi nơi đều có quán xử (chủ sự) quản lý chung. Ngoài ra cần có xừ quan (quản lý) chăm lo việc ăn uống, có hấu pầu tờ (quản củi đuốc), hấu pầu giê (trông nom xay giã dần sàng) cùng với xừ quan.

Thường thì các hoạt động múa khèn, biểu diễn võ thuật và múa sinh tiền có không khí sôi nổi và hào hứng hơn hẳn khi những chàng trai thỏa sức khoe tài. Những người không tham gia sẽ đứng ngoài vỗ tay, hò reo cổ vũ khiến bầu không khí cả một vùng hội trở nên nhộn nhịp và sống động hơn hẳn. 

Khi màn đêm buông xuống, các chàng trai người Mông sẽ thi thố, thổ lộ tâm tư với người bạn gái qua tiếng đàn môi, tiếng sáo hoặc những tâm tình kín đáo qua hát ống... 

Kết thúc lễ hội

Khi lễ hội kết thúc, chủ nhà sẽ làm lễ và cây nêu được hạ xuống. Thầy mo đốt thẻ giấy, hốt than cho vào gáo nước, vừa đi vừa cầu khấn. Mỗi đoạn khấn vái, thầy lại nhấp một ngụm nước phun ra xung quanh. Mảnh vải đỏ thì mang về treo trong nhà cầu mong hồng phúc đời đời.

Xem thêm: Du xuân 2025: 6 lễ hội đặc sắc của đồng bào các dân tộc vùng cao Lào Cai