Chiêm bái chùa Bổ Đà – Tĩnh tại giữa hồn xưa Bắc Bộ

Chùa Bổ Đà ở đâu?

Chùa Bổ Đà (hay chùa Bổ, chùa Tam Giáo) có tên chữ là Tứ Ân Tự. Đây là ngôi cổ tự tọa lạc trên núi Phượng Hoàng (Bổ Đà sơn), bờ tả dòng sông Cầu, thuộc thôn Thượng Lát, xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang (thời phong kiến là xã Tiên Lát, tổng Tiên Lát, huyện Yên Việt, phủ Bắc Hà, trấn Kinh Bắc). 

Chùa Bổ Đà nằm cách trung tâm thị trấn Bích Động khoảng 10km về phía Tây; cách trung tâm TP Bắc Giang khoảng 20km; cách trung tâm Thủ đô Hà Nội khoảng 60km về phía Đông Bắc. 

Chùa Bổ Đà là một trong những ngôi chùa độc đáo nhất ở vùng Kinh Bắc. Chùa là trung tâm Phật giáo lớn của dòng thiền Trúc Lâm Tên Tử. Chùa Bổ Đà được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2016. Bộ Kinh Phật khắc trên gỗ thị lưu ở trong chùa được đánh giá là cổ nhất của dòng thiền Lâm Tế. 

Vì sao có tên gọi "Bổ Đà"?

Tên gọi "chùa Bổ Đà" gắn liền với sự tích về ông tiều phu. Tương truyền, vào thế kỷ XI, dưới chân núi có một gia đình tiều phu nghèo nhưng tốt bụng, chăm chỉ hiền lành, dân trong làng ai cũng quý mến. Hiềm một nỗi đã ngoài 40 tuổi nhưng chưa có con. 

Một hôm người chồng vác búa cắp rìu lên núi kiếm củi bỗng gặp một gốc cây thông già, mỗi nhát bổ ông lại niệm câu: "Quan thế âm Phật". Sau đó được 32 đồng tiền ở gốc cây, tự lấy làm lạ bèn đến gặp vị cao tăng hỏi thì được bảo rằng: "Đức Phật Quan Âm có 32 điều ứng". Người tiều phu khẩn cầu rằng: "Nhược bằng đức Phật quan âm phù hộ cho tôi sinh con trai, tôi xin dựng chùa thờ".

Quả nhiên sau đó người tiều phu có con trai thực, rồi dành dụm được ít tiền bèn dựng một ngôi chùa ngay gốc cây thông già, lợp gianh và tô một pho tượng Quan âm Tống Tử để hương khói thờ phụng. Sau dần dần nhiều người đến lễ bái, cầu việc gì cũng đều biến ứng, bèn trở nên nơi danh lam thắng cảnh, vì thế gọi tên là chùa ông Bổ.

Vì chùa thờ vị Phật Đà (Bụt Đà, có nguồn gốc từ chữ Buddha) đã ứng hiện giúp ông tiều phu (ông bổ củi) nên gọi là chùa Bổ Đà. Cũng có cách giải thích khác rằng, Bổ Đà là cách gọi chệch từ Phổ Đà - có nguồn gốc từ chữ Phật Đà. Đây là nơi đức Quán Âm Bồ Tát ứng hiện cứu đời nên còn được gọi là chùa Quán Âm.

Sau này, chùa bao gồm cả chùa Tứ Ân, nên còn có tên Tứ Ân Tự (tên gọi của chùa chính được gọi cho cả quần thể chùa bao gồm chùa Tứ Ân, chùa Quán Âm, chùa Cao...).

Chùa Bổ Đà được xây dựng từ khi nào?

Tương truyền, chùa Bổ Đà được xây dựng từ thời nhà Lý. Sau đó được tu bổ, tôn tạo và mở rộng vào thời vua Lê Dụ Tông (1720-1729), gồm các đơn nguyên kiến trúc chính như chùa Tứ Ân, am Tam Đức, chùa Cao, vườn Tháp, ao Miếu.

Mặc dù đã trải qua tu bổ nhưng chùa Bổ Đà vẫn giữ nguyên bản nét kiến trúc truyền thống Việt cổ. Chùa có kiến trúc độc đáo và khác biệt so với các ngôi chùa truyền thống ở miền Bắc Việt Nam. Chùa có vườn tháp đẹp và lớn nhất Việt Nam cùng nhiều cổ vật giá trị và kho tàng di sản Hán - Nôm phong phú.

Chùa Bổ Đà cũng là nơi sơn thủy hữu giao hòa, nhìn sông tự núi, cảnh sắc, không gian nhuốm màu huyền thoại, xung quanh là đồi núi xóm làng bao bọc. 

Chùa thờ Tam giáo, trong đó có Quán Thế Âm Bồ Tát, Trúc Lâm Tam tổ (gồm Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang), Khổng Tử... Các cuốn sách bằng tre, đá để lại vẫn lưu truyền đào tạo những người gia nhập phái Lâm Tế (Sơn Môn Bồ Đà) theo phong tục cũ.

Quần thể chùa Bổ Đà là một tập hợp di tích gồm: chùa cổ có tên là Bổ Đà sơn (gọi tắt là chùa Bổ Đà, chùa Bổ; còn gọi là chùa Quán Âm), chùa chính Tứ Ân, Am Tam Đức (xây dựng sau, vào thời Hậu Lê). Ngoài ra trên núi Bổ Đà còn có đền thờ Thạch tướng quân (tức Thạch Tướng Đại Vương - có công giúp vua Hùng thứ 16 chống giặc ngoại xâm).

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, chùa Bổ Đà cũng từng là căn cứ địa cách mạng của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã đề nghị nhà chùa chọn Bồ Đà làm nơi đào tao đội quân trinh sát, phục vụ cho sự nghiệp giải phóng miền Nam.

Ngày 31/1/1992, chùa được công nhận là di tích Kiến trúc - Nghệ thuật cấp quốc gia theo Quyết định số 138/QĐ của Bộ Văn hóa, Thông tin và Thể thao do Thứ trưởng Vũ Khắc Liên ký phê duyệt. Năm 2007, Bộ Văn hoá - Thông tin đầu tư 17 tỉ đồng đại tu toàn bộ khu di tích.

Ngày 22/12/2016, chùa Bổ Đà (cùng 12 di tích khác) được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt (đợt 7) theo Quyết định số 2499/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ do Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam ký phê duyệt. Ngày 12/3/2027 (tức ngày 15 tháng 2 năm Đinh Dậu), nhân dịp lễ hội chùa Bổ Đà xuân Đinh Dậu, UBND tỉnh Bắc Giang long trọng tổ chức lễ đón nhận Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt này.

Chiêm bái không gian kiến trúc độc đáo của chùa Bổ Đà

Sau khi lễ Phật, du khách đừng quên dành thời gian để chiêm bái không gian kiến trúc độc đáo và khác biệt tại chùa Bổ Đà. So với các ngôi chùa truyền thống ở miền Bắc, chùa có nét khác biệt vì được xây dựng theo kiến trúc nội công ngoại quốc. Vì điều ấy mà vẻ thanh tĩnh, u linh càng thêm rõ nét.

Chùa Bổ Đà hiện tại có 16 tòa nhà lớn nhỏ với 92 gian đầy đủ các chức năng như tòa soạn, nhà tổ, nhà pháp, nhà khách, tòa tam bảo... Chùa vẫn ứng dụng lối kiến trúc truyền thống, tòa tam bảo xây lối chữ Đinh, hậu cung gồm 5 gian, tiền đường 7 gian. Bậc thềm lát đá xanh. Những dấu vết bạc màu thời gian... 

Khu nội tự (chùa chính Tứ Ân) được xây dựng vào thời vua Lê Hiển Tông, niên hiệu Cảnh Hưng (1740-1786) do vị sư tổ họ Ngô, tự là Tính Ánh cùng nhân dân địa phương hưng công xây dựng với hàm nghĩa răn dạy phật tử phải biết báo đáp bốn ân (ơn): Ân trời đất, Ân đất nước, Ân thầy và Ân cha mẹ.

Am Tam Đức: Mỗi công trình ở quần thể di tích Bổ Đà đều mang ý nghĩa sâu sắc, am Tam Đức cũng vậy. Nơi này được xây dựng từ thời vua Lê Hiển Tông, đại diện cho sự thông tuệ của 3 đức tính: Trí đức - Đoạn Đức - Ân Đức. Am Tam Đức thờ tổ Như Thị (thường gọi Phạm Kim Hưng), là người giàu đức hy sinh và công lao tu bổ, mở mang chùa Bổ Đà.

Chùa Cao: Theo dân gian, chùa Cao được xây dựng từ thế kỷ XI gắn liền với sự tích về người tiều phu hiền lành, chất phác. Thuở ban đầu, nơi đây là gian chùa lợp mái gianh vách đất tọa trên đỉnh non Bổ Đà. Người dân gọi đây là chùa ông Bổ hoặc chùa Bổ Đà bởi vị trụ trì Phạm Kim Hưng đã có nhiều công lao trong việc trùng tu tòa chính điện, thiêu hương lẫn tiền đường và dựng cột đá lẫn cột gỗ. 

Ao Miếu: Ở Ao Miếu của làng Hạ Lát nổi lên các khối đá lớn nằm xen kẽ nhau gọi là Thạch Linh. Tương truyền, mẹ đá nơi này sinh ra Thạch Linh Thần Tướng. Khi giặc Man nổi dậy là nhiễu nhương vùng biên thùy, Thạch Linh Tướng Quân xin vua đi đánh giặc. Sau khi thắng trận, Thạch Tướng trở về đỉnh Phượng Hoàng ở dãy Bổ Đà và hoá tại đây. Dân chúng nhớ ơn mà lập nơi thờ phụng, dâng hương.

Vườn tháp chùa Bổ: Khi đến hành hương chùa Bổ Đà, du khách sẽ ân tượng ngay với vườn tháp đẹp và lớn nhất cả nước. Nơi đây có 110 ngôi tháp và mộ to nhỏ khác nhau. Không chỉ vậy, trong vườn tháp còn có 97 ngoi tháp cổ hàng trăm tuổi, là nơi lưu giữa tro cốt xá lỵ của 1214 tăng ni phật tử của thiền phái Lâm Tế trong cả nước. Với diện tích gần 8.000m2, khu vườn tháp được bao bọc bởi một bức tường dài xây từ đá núi và gạch chỉ. Được hun đúc từ "xương cốt" núi Bổ Đà, dường như điều ấy mang đến cho khu vườn vẻ u tịch, trầm lắng của nơi thâm sơn.

Trong khuôn viên chùa còn cất giữ nhiều bia đá, chuông đồng, hoành phi và đến 39 pho tượng gỗ thời Lê Trung Hưng giàu giá trị lịch sử, mỹ thuật. Đây là nơi tu hành, là  trung tâm đào tạo các tăng ni thuộc thiền phái Lâm Tế của vùng Kinh Bắc xưa. 

Không gian cổ kính nơi đây không chỉ mang đậm giá trị về kiến trúc, mà còn lưu truyền dấu ấn lịch sử về một tông phái lớn của Phật Giáo Việt Nam, đã góp phần tô điểm cho vùng đất Bắc Giang một danh thắng bất hư truyền.

Xem thêm: Chùa Vô Vi - cổ tự hơn 600 tuổi "treo" mình trên ngọn núi đá ở Hà Nội